زیورآلات سنتی ایران

همان طور که می دانید ایرانیان از همان ابتدای تاریخ خود علاقة وافری به جواهرات و هنر جواهرسازی نشان داده اند. و هر گاه سلسله های قدرتمندی در كشور حاكمیت پیدا می نمود، اقتصاد كشور نیز پویاتر می شد و در پی آن خزائن مملكت غنی تر می گردید و مجموعه ای از گرانبهاترین گوهرها و زیورآلات در آن جمع آوری می شد.

تاریخچه و پیشینه زیورآلات و جواهرات

می توان گفت قدمت زیور آلات برابر با خود انسان است. از زمانی که انسان کهن خود با طبیعت پیرامون خود دست و پنجه نرم می کرد و برای گذران زندگی خوراک، پوشاک و دیگر مایحتاج فراهم می آورد، درک زیبایی شناسی نیز همراه با تجربیات روزمره در آن شکل گرفت.

تغییرات محیطی، از سیاهی شب تا روشنایی روز، تغییر زمان با گذشت فصل ها، تنوع شکل ها و رنگ های طبیعی در جانداران، گیاهان و اشیاء بیجان در ذهن انسان ادراکی از معنا بخشی را بوجود آورد و برای هر پدیده علتی ماورائی متصور بود.

انسان کهن در ابتدا برای زینت و آراستگی خود از نشانه هایی که از طبیعت الگو برداری کرده بود کمک می گرفت. اعتقاد بر این است که در ابتدا مردان خود را می آراستند و با رنگ کردن بدن و یا مجروح کردن خود به شکل های متفاوت جلب توجه می کردند. مجروح کردن بدن در مردان برای تزیین یک امر عادی بوده و گاهی میزان جراحت ها باعث مرگ می شده است. شکافتن پوست و رنگ کردن آن، خالکوبی و… هنوز هم در بین مردان رایج تر از زنان است.

لباس در ابتدا برای تزیین استفاده می شد، به جای نقوشی که برای یک عمر بر بدن نقش بسته بود با استفاده از تن پوش های رنگی، تنوع پیدا کرده و شکل های متفاوتی به آن می دادند.

در بین آراستنی ها هر چه اهمیت پیدا می کرد شکلی به آن داده شده و در قسمت های مختلف بدن مورد استفاده قرار می گرفت. از استخوان حیواناتی که صید می شدند و تأمین کننده غذا بودند تا گیاهان و سنگ ها و… در تزیین بدن استفاده می شد.

تحقیقات باستان شناسی حاکی از آن است که نخستین زیورهای مورد استفاده بشر دندان ها و پنجه های حیواناتی بوده که صید می کرده است. این قطعه های کشف شده با یک رشته لیف طبیعی به هم متصل می شدند و تشکیل مجموعه ای بدیع را می دادند که بسیار زیبا جلوه می کردند.

قدیمی ترین زیورآلاتی که توسط انسان مورد استفاده قرار می گرفته صدفهایی است که به صورت مصنوعی در آنها سوراخ هایی ایجاد شده است و در غار Grotte des Pigeons واقع در شرق مراکش یافت شده است. تاریخ دقیق این صدف ها هنوز مشخص نیست؛ اما به گفته باستان شناسان این صدف های سوراخ شده احتمالا مربوط به 110 هزار سال قبل است.

پیش از این قدیمی ترین زیورآلات انسان که به دست آمده بود 82 هزار سال قدمت داشته است. این در حالی است که قدیمی ترین زیورآلاتی که تاریخ دقیق آنها تعیین شده است مربوط به 41 صدف سوراخ شده با قدمت 72 هزار سال هستند.

هزاران سال زندگی با سنگ و شکل دادن قطعات سنگی به انسان آموخته بود مقاومت سنگها متفاوت است. شاید سرسختی در انواع سنگ ها بیشتر توجه انسان را به خود جلب می کرد و به دلیل این نگرش انسان به طبیعت، همراه داشتن این قطعات سرسخت را یاوری برای مقاومت خود در برابر ناملایمات طبیعت می دانست. با شناخت تفاوت در مقاومت و پایداری و حرارت دادن این قطعات فلزات کشف شدند و در این میان شناخت فلزات کمک بزرگی برای تغییر رویه زندگی بشر داشت.

با پیدایش زیورهای فلزی و به کارگیری طلا، نقره و سنگ های قیمتی، این زیورها بیشتر در ساخت گردنبندها و تاج های سلطنتی، دستبند ها، ادوات جنگی پادشاهان، لباس ها و نیم تاج های زنانه برای بزرگان مورد استفاده قرار گرفت.

مساله جواهرات در تمدن های بزرگ باستانی تا هزاره ی چهارم و سوم قبل از میلاد بسیار پیچیده است. چرا که ریسه ها و زنجیرهای فوق العاده زیبایی از جنس سنگ های قیمتی از قبرهای سلطنتی سومریان به دست آمده است و نیز تعداد قابل توجهی مهره های شیشه ای در ناحیه قفقاز و در منطقه نوع دیگر از زیورهای مورد استفاده ساکنان بین النهرین اشکال طلسم گونه ای است که از تراشیدن سنگ های کوچک به صورت تصاویری از حیوانات گوناگون مانند کبوتر، قوچ، پرندگان و قورباغه ساخته می شد.

این اشکال دارای ارزش های معنوی و ماوراء الطبیعه ای بودند. به طور تقریبی در همان دوران، ساکنان مصر از سنگ صابون، که یکی از اولین مواد مرکب به کار گرفته شده در صنعت جواهرسازی است، در ساخت زیورهای خود استفاده می کردند. این سنگ، نرم و به آسانی تراشیده می شد.

مصریان قدیم با استفاده از سنگ های قیمتی، گردنبند های سنگین گوهرنشان و تاج سرهایی جهت استفاده بر روی کلاه گیس می ساختند. زحمت زیاد در تهیه جواهرات و دشواری کار ساخت قطعات موجب شد تا سازندگان این اشیاء به منظور طبیعی و زیورهایی چون گردنبندهای گلی و برگ زیتونی و استفاده از اعضای حیوانات، به ویژه برای برگزاری مراسم و آیین های مذهبی، روی آورند. توجه بیش از حد به زیورهای ساخته شده از گل و گیاه به تدریج جای خود را به سایر مواد آلی موجود در طبیعیت از قبیل عاج، استخوان، طلا، سفال Steatite و مینا داد.

در کنار ساخت جواهراتی به شکل مجسمه های طلایی بزرگ و به کارگیری اغراق آمیز و افراطی سنگ های گوهر نشان، نظیر آنچه که از قبرهای فراعنه به دست آمده است، جواهرسازان، زیورهای ارزان قیمتی که متناسب با قدرت خرید طبقه متوسط و پایین جامعه بود، می ساختند. به طور مثال مهره های زینتی با استفاده از شیشه و نوعی سفال شفاف به نام فایانس Faience . در طول تاریخ باستان از تمدن های مصر میسن Mycen تا تمدن های رومی استفاده از شیشه های رنگی به جای مروارید، زمرد و فیروزه و سایر سنگ های قیمتی مرسوم بوده است.

تاریخچه و پیشینه جواهرات و زیورآلات در ایران

ایران به دلیل وجود قوم های مختلف که هرکدام پوشش، سنت ها و آداب و رسوم خاص خود را دارند، کشوری بسیار غنی از لحاظ دستاوردهای مادی و معنوی است .

در دو هزار سال پیش از میلاد ،ساکنان فلات ایران ،ساختن جواهرات و زیور آلات را با دانه و مهره هاى رنگى آغاز کردند و بدین گونه ،علاقه خود را به تزئینات و زیور آلات نشان دادند.

جواهرات و زیور آلات در ایران از دیرباز به عنوان قطعه ای از لباس در میان اقوام مختلف مطرح بوده است. مردم ایل قشقایی و عرب های منطقه خوزستان بیشترین استفاده کنندگان از جواهرات و زیورآلات بوده اند. جواهرات در میان مردم قشقایی شامل گردنبند مهلو، گردنبند میخک، گردنبند مهره ای، عنبردان، قاب قرآن، النگو و دستبند مهره ای، گیسوبند و بازوبند است.

جواهرات و زیورآلات در دوره هخامنشیان تنوع بسیاری داشته است. ایرانیان در ادوار مختلف تاریخی در ساختن جواهرات و زیور آلات از مهارت خارق العاده ای برخورداربوده اند. در زمان هخامنشیان ، کار با طلا و هنر جواهرسازى ،نتیجه هماهنگى سنت هاى مختلف ،به روشى بسیار ماهرانه بود.

تعدادى از جواهرات و زیورآلات داده شده مربوط به این دوره، شامل بازوبند، پلاک، شمسه، دستبند، انگشتر، دکمه، مهره، گردنبند، سنگ هاى قیمتى و…است .

در دوره اشکانیان جواهرات زیباتر و با شکوه تر شدند.جواهرات و زیورآلات در زمان پارتیان در مقیاس های کوچکتر با طرح های ساده تر ساخته می شدند.

اشکانیان به تزیینات و درخشان سازى اشیاء که در شرق ایران ؛ ملت هاى دیگر فرا گرفته بودند ،علاقه خاصى نشان مى دادند. سایر ملل نیز از روش هاى تزییناتى پارتیان ،پیروى مى کردند. در زمان پارتیان ،جواهرات و زیورآلات ،زیباتر و با شکوه تر شدند. طلا و جواهرات، در مقیاس هاى کوچکتر و با طرح هایى ساده تر، ساخته مى شدند. آن ها از انواع مختلف تزئینات، آویزها، سنجاق هاى کوچک، حلقه ها و سنگ هاى قیمتى استفاده مى کردند. کمربند ها وکلاه هاى تزیین شده از جواهرات ،در این دوره رواج داشت.

کیفیت جواهرات و زیورآلات در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی رسید. در قرن بیستم صنعت طلا و جواهرسازی ایران وارد عصر جدیدی شد.

در دوره ساسانیان، هنر طلا و جواهرسازى، مانند سایر هنرها به شکوفایى رسید. کیفیت و پیچیدگى سکه ها، جواهرات و زیورآلات مربوط به این دوره ،گواه بر این امر است .فرهنگ و تمدن ماد را می توان پیشگام سبک های هنری دانست، با تشکیل امپراطوری عظیم هخامنشی، روند نزدیکی فرهنگ ها و تمدن های شرق باستان به نقطه عطف خود رسید.

در عصر ساسانیان نیز مصرف طلا در ایران فراوان بود. براساس نوشته های مورخین سرشناسی نظیر ویل دورانت، گیرشمن، شاردن و دیگران، در ادوار مختلف تاریخی فعالیت های تولیدی و بازرگانی مصنوعات طلا و جواهرات و زیور آلات و سنگ ها و مواد طبیعی قیمتی رونق فراوانی داشته است و طبقه اشراف و ثروت مندان جامعه عموما از وسایل و اشیاء زینتی گرانبهائی که از طلا وجواهرات ساخته شده بود استفاده می کردند.

از شکوه و عظمت دست ساخته های هنری ایرانیان در روزگاران هخامنشی و ساسانی هرچه گفته شود کم است. پادشاهان این سلسله نظیر هرمز اول، خسرو دوم چنان به ساخت زیور آلات اشرافی و به ویژه تاج و تخت پادشاهی توجه داشتند که حیرت مورخین را برانگیخته است. تئوفیلاکتوس مورخ بیزانسی و ثعالبی مورخ عرب در وصف تاج و تخت پادشاهان مذکور مطالبی نگاشته اند و اعتراف کرده اند که طلا و جواهر سازان ایرانی در عصر خود همواره شهره آفاق بوده اند.

با گام نهادن به قرن بیستم صنعت طلا و جواهرسازی ایران وارد عصر جدیدی شد. به هر صورت تاریخ طلا و جواهرات ایران سرشار از غرور و افتخارات فراوان برای سازندگان و هنرمندان این صنف و صنعت است و نشان می دهد که همواره در طول تاریخ این کشور طلا و جواهرسازان هنرمند ایرانی باخلق آفرینش های بی نظیر و بی همتا، توانسته اند توجه جهانیان را به خود جلب کنند.

جام طلای مارلیك

فرهنگ و تمدن ماد را می توان پیشگام سبك های هنری دانست، با تشكیل امپراطوری هخامنشی، روند نزدیكی فرهنگ ها و تمدن های شرق باستان به نقطه عطف خود رسید. هنر فلزكاری ماد و هخامنشی، به دلیل پیوستگی فرهنگی، به صورت دقیق قابل تفكیك نیست. شكوفایی و توسعه اقتصادی، سیاسی به خصوص در دوران هخامنشی، به خلق آثار بسیار با ارزش هنری در تمامی زمینه ها به خصوص در فلزكاری انجامید كه نمونه های شاخص آن، از تخت جمشید، پاسارگاد، شوش و همدان، به دست آمده است.

دستبند طلای هخامنشی

همچنین باید اشاره كرد كه در دوره هخامنشیان برای اولین بار در جهان سكه طلا توسط داریوش كبیر در ایران ضرب گردید كه به آن داریك گفته می شود. تا آن دوره در دنیای آن روز هنوز سكه های طلا ضرب نشده بود. سكه های رایج از مس، مفرغ و نقره بود و پس از داریوش در كشورهای دیگر هم سكه ی طلا ضرب شده است.

سكه هخامنشی داریك

در عصر ساسانیان نیز مصرف طلا در ایران فراوان بود. براساس نوشته های مورخین سرشناسی نظیر ویل دورانت، گیرشمن، شاردن و دیگران، در ادوار مختلف تاریخی فعالیت های تولیدی وبازرگانی مصنوعات طلا و جواهر و سنگ ها و مواد طبیعی قیمتی رونق فراوانی داشته است و طبقه اشراف و ثروت مندان جامعه عموما از وسایل و اشیاء زینتی گرانبهائی كه از طلا وجواهرات ساخته شده بود استفاده می كردند. از شكوه و عظمت دست ساخته های هنری ایرانیان در روزگاران هخامنشی و ساسانی هرچه گفته شود كم است.

پادشاهان این سلسله نظیر هرمز اول، خسرو دوم چنان به ساخت زیور آلات اشرافی و به ویژه تاج و تخت پادشاهی توجه داشتند كه حیرت مورخین را برانگیخته است. تئوفیلاكتوس مورخ بیزانسی و ثعالبی مورخ عرب در وصف تاج و تخت پادشاهان مذكور مطالبی نگاشته اند و اعتراف كرده اند كه طلا و جواهر سازان ایرانی در عصر خود همواره شهره آفاق بوده اند.

جواهرات سلطنتی ایران

موزه خزانه جواهرات ملی ایران، واقع در خیابان فردوسی تهران، یکی از بزرگترین، خیره کننده ترین و با ارزش ترین مجموعه های جواهرات جهان است. این مجموعه متشکل از قطعاتی است که شاید به قدمت پادشاهی ایران باستان برسد که 2500 سال پیش وجود داشته است.

دربار سلطنتی پادشاهان امپراطوری ساسانی که بین سال های 224 و 642 بعد از میلاد مسیح حکومت می کردند، به خاطر شکوه و جلال ثروت مادی خود، معروف بودند. در طول دوره خسرو پرویز، نوه خسرو اول که بین سال های 590 تا 628 بعد از میلاد مسیح حاکم بود، امپراطوری ساسانی با گسترش امپراطوری اش که شامل سرزمین هایی مانند آناتولی (Anatolia ) ، سوریه (Syria )، بیت المقدس (Jerusalem) و مصر (Egypt ) بود، به بالاترین میزان ثروت مادی دست یافت. دربار خسرو پرویز بخاطر اموال فوق با ارزش خود و دیگر گنجینه های ارزشمندش که شامل زیورآلات و طلا و جواهر بود، به صورت بین المللی معروف شد.

بسیاری از موارد موجود در جواهرات ملی ایران توسط شاهان سلسله صفوی که بین سال های 1501 و 1722 میلادی حکومت می کردند، به دست آورده شد. اولین شاه از سلسله صفوی، شاه اسماعیل اول، از قرن هفتم میلادی در وحدت کل ایران به عنوان یک کشور مستقل موفق بود. دوره 221 ساله حکومت صفویه، یک دوره ثبات و رفاه نسبی بود که به تلفیقی از خزانه بسیار باارزش گوهرها و جواهرات منجر شد.

حاکم برجسته ی دوران صفویه، عباس اول بود که 41 سال حکومتش بین سال های 1588 و 1629، شاهد ساخت یک پایتخت جدید در اصفهان بود: با کاخ ها، مساجد، مدارس و پل هایی که بسیاری از آنها امروز هنوز هم پابرجا بوده و بخاطر معماری اسلامی منحصر به فردشان مشهور هستند. عباس روابط تجاری با غرب را توسعه داد و کشور در زمان حکومت او ثروتمند و مرفه شد.

به گفته جان باپتیست تاورنیه (John Baptist Tavernier) و دیگر مسافران غربی به شرق، دربار صفویه کلکسیونی فوق العاده با ارزش از زیورآلات و جواهرات داشته و آنها حداکثر مراقبت را درمورد سیاهه برداری و حفظ این مجموعه که در آن زمان هم به عنوان یکی از معتبرترین و بزرگترین مجموعه جواهرات جهان معروف بود به خرج می دادند.

منشا زیورآلات و جواهرات این مجموعه وسیع و چشمگیر که در خزانه صفوی نگهداری می شد را می توان به شرح زیر طبقه بندی کرد:

زیورآلات و جواهراتی که از حاکمان قبلی به ارث برده شده بودند.
هدایایی که توسط پادشاهان خارجی وحاکمان محلی،از جمله فرمانداران استان فرستاده شده بودند.
غنایم جنگ که پس ازفتوحات خارجی به دست آمده بودند.
اقلام خریداری شده ازتاجران طلا و جواهرمانند جانباپتیست تاورنیه، شوالیه شاردن (Knight Chardin) و دیگران.
هدایایی که توسط فرستادگان پادشاهان صفوی به امپراطوری عثمانی، کشورهای اروپایی و هند، به ارمغان آورده شدند.
گوهرهای استخراج شده ازمعادن درخراسان وترکستان (Turkestan).
مرواریدهای اصل که در خلیج فارس صید شدند.